سنجش پایایی پرسشنامه
یک اندازه‌گیری یا سنجش در صورت تولید نتایج مشابه در شرایط ثابت از پایایی بالایی برخوردار خواهد بود. اگر روند آزمایش با گروهی از برگزارکنندگان آزمون تکرار شود، اساساً همان نتایج به دست می‌آید. انواع مختلفی از ضرایب قابلیت اطمینان، با مقادیر بین ۰٫۰۰ (خطای بسیار) و ۱٫۰۰ (بدون خطا)، معمولاً برای نشان دادن میزان خطا در پایایی استفاده میشود.سنجش پایایی پرسشنامه یکی از چالشهای تحقیقات است که در این نوشته بیان میکنیم.
در تحقیقات پیمایشی دو نوع خطا وجود دارد خطای تصادفی و خطای اندازه‌گیری. خطای تصادفی مربوط به نحوه نمونه‌گیری است و خطای اندازه‌گیری مربوط به ابزار اندازه‌گیری. پایایی به این معنی است که تکرار یک آزمون توسط افراد مختلف تا چه اندازه نتایج یکسانی می‌دهد. وقتی ابزار پژوهشی پایایی دارد یعنی افراد مختلف می‌توانند به نتیجهٔ یکسانی برسند و تکرار آزمایش همواره نتیجهٔ قابل پیش بینی دارد. ضریب قابلیت اعتماد یا پایایی نشانگر آن است که تا چه اندازه ابزار اندازه‌گیری ویژگی‌های با ثبات آزمودنی یا ویژگی‌های متغیر و موقتی آن را می‌سنجد. لازم به ذکر است که پایایی در یک آزمون می‌تواند از موقعیتی به موقعیت دیگر کاملا متفاوت باشد. برای محاسبه ضریب قابلیت اعتماد ابزارهای اندازه‌گیری شیوه‌های مختلفی وجود دارد. از جمله الف) بازآزمایی ، ب) همتاسازی ، ج) روش تصنیف (دو نیمه کردن) و د) روش کودر- ریچاردسون ه) الفای کرونباخ.
روش مورد استفاده برای سنجش پایایی یک ابزار (آزمون یا پرسشنامه) به دلیل عملکرد و طبیعت ابزار و چگونگی استفاده از آن در زمینه مورد استفاده متفاوت میباشد. گاهی هدف تعیین ضریب پایایی به معنای تعیین توافق درونی است که از روش‌های آلفای کرونباخ، کادر ریچارسون و دو نیمه کردن می‌توان استفاده کرد. اما چنانچه بخواهیم ثبات ابزار را مورد ارزیابی قرار دهیم می‌توان از روش آزمون بازآزمون و یا از روش فرم‌های موازی استفاده نمود. همچنین، گاهی هدف از تعیین ضریب پایایی تعیین توافق بین مشاهده‌گران یا مصاحبه کننده‌گان و یا ارزیابان میباشد.
سنجش پایایی
الف- پایایی آزمون – باز آزمون:
در این روش جهت سنجش پایایی،سؤالات آزمون در دو نوبت به یک گروه واحد، تحت شرایط مشابه داده میشود و نمرات حاصل با هم مقایسه می‌شوند. در نهایت ضریب همبستگی بین نمرات حاصل از اجرای دو بار آزمون برآورد شده تا چگونگی شباهت امتیازات مشخص گردد و به عنوان ضریب پایایی به کار می‌رود. معمول‌ترین روش برای یافتن همبستگی بین نمرات در این روش، محاسبه ضریب همبستگی اسپیرمن براون می‌باشدروش آزمون- بازآزمون فرض می‌کند که متغیرها یا مفاهیم مورد اندازه‌گیری و همچنین، خصوصیات آزمون شوندگان در طول دوره تغییر نخواهند کرد و به دلیل برخی معایب آن از قبیل آشنایی آزمون شوندگان با محتوی سؤالات، مشکل در تعیین فاصله زمانی مناسب برای اجرای دو نوبت آزمون و عدم علاقه آزمون شوندگان به اجرای نوبت دوم توسط بسیاری از محققان بی‌ارزش دانسته شده است.
فاصله زمانی بین آزمون و باز آزمون یکی از چالشهای اصلی در به کار بردن روش آزمون بازآزمون در سنجش پایایی پرسشنامه سنجه‌ها است. فاصله زمانی مناسب برای انجام دو آزمون به ثبات متغیرهایی که عامل تحت بررسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد بستگی دارد. به عنوان مثال چنانچه متغیر مورد نظر اندازه‌گیری فشار خون باشد زمان کوتاه خواهد بود اما جهت سنجش نگرش در مورد یک پدیده روانشناختی به فاصله زمانی طولانی تری نیاز است. اما فاصله زمانی متداول، چند هفته میباشد.
ب- پایایی فرم‌های موازی (یکسان) و دقیقاً یکسان (Parallel & strictly parallel forms reliability) :
این دو مدل، روش‌هایی برای آزمون آماری تساوی میانگین‌ها و واریانس‌ها می‌باشند. روش دقیقاً یکسان فرض می‌کند که امتیازات سؤال درست میانگین و واریانس مشابهی دارند در حالی که مدل موازی فرض می‌کند که آنها واریانس مشابهی دارند اما لازم نیست که میانگین مشابهی داشته باشند. برآورد پایایی در روش موازی مساوی با آلفای کرونباخ میباشد و در مدل دقیقاً موازی بر اساس آلفای کرونباخ بوده ولی از تفاضل میانگین سؤالات به دست می‌آید.
ج- پایایی فرم‌های متعادل (Equivalent forms reliability):
در این روش دو فرم جداگانه در مورد یک موضوع، به یک گروه مشابه داده میشود و هر فرم تعدادی از سؤالات آزمون را شامل میشود. به عبارتی دو آزمون معادل در مورد یک مفهوم یا متغیر به خصوص تهیه شده و در فاصله کوتاهی به یک گروه واحد داده میشود. ضریب همبستگی بین نمرات حاصل از این دو فرم برابر با پایایی فرم‌های متعادل میباشد. این روش به دلیل مشکل در طراحی و ساخت دو فرم یا نمونه سؤال همسان و مساوی در مورد یک مفهوم، عدم علاقه آزمون شوندگان برای پر کردن فرم دوم و یادگیری ناشی از فرم اول و تأثیر آن در تکمیل فرم دوم کاربرد زیادی ندارد .
د- پایایی بین مشاهده کنندگان (Inter rater or observer reliability):
این ضریب ثبات و همبستگی نمرات بین مشاهده کنندگان یا داوران یا ارزیابان مختلف یک موضوع را می‌سنجد و ضریب توافق هم نامیده میشود که با ضریب کاپا نشان داده میشود [53، 19] و زمانی که یک ابزار یا پرسشنامه با سؤالات تشریحی، بر روی افراد مشابهی توسط دو یا چند مصاحبه گر یا پرسشگر به کار رود و بخواهیم به یک توافق کلی در مورد ابزار دست یابیم به کار می‌رود [54، 25، 16]. ضریب کاپا بین صفر تا یک متغیر است و به صورت درصد بیان میشود و بر اساس مقالات موجود دسته بندی قدرت ضریب کاپا به قرار جدول 1 است [24].
جدول 1- قدرت مقادیر مختلف ضریب کاپا در تعیین میزان توافق بین مشاهده کننده‌گان یا داوران
|
مقدار آماره کاپا |
قدرت توافق |
|
کمتر از صفر |
ضعیف |
|
2/0-0 |
کم |
|
4/0-21/0 |
پایین تر از متوسط |
|
60/0-41/0 |
متوسط |
|
80/0-61/0 |
خوب |
|
1-81/0 |
عالی |
همانطور که بیان شد ضریب پایایی می‌تواند با یک آزمون و یا بیش از یک آزمون محاسبه شود و همچنین، می‌تواند آزمون یا آزمون‌های مورد استفاده در یک زمان یا بیش از یک زمان به کار روند.سنجش پایایی پرسشنامه با این روش انجام میشود.
جدول 2- رابطه بین تعداد دفعات انجام آزمون در زمان‌های مختلف و تعداد فرم‌های یک آزمون در زمان خاص
|
دفعات لازم برای اجرای آزمون |
تعداد سنجه‌های مورد نیاز جهت تعیین پایایی |
|
|
یک آزمون |
دو آزمون |
|
|
یکبار |
دو نیمه کردن |
فرم‌های موازی |
در کل بر اساس تعداد دفعات انجام یک آزمون و تعداد فرم‌های آزمون مورد نیاز برای سنجش پایایی یک ابزار به دلیل عملکرد و طبیعت آن و چگونگی استفاده در طرح تحقیقاتی یا جامعه، باید یکی از روش‌های فوق را که در جدول 2 و شکل شماره دو رابطه بین تعداد دفعات و تعداد فرم‌های یک آزمون را نشان می‌دهد، مورد استفاده قرار داد.بر اساس نمودار شماره دو نیز مشخص شده است که پایایی دو جزء متفاوت شامل ثبات و توافق درونی را شامل میشود که ثبات زمانی را با آزمون-بازآزمون می‌سنجند و توافق درونی را می‌توان با یکی از روش‌های دو نیمه کردن، توافق بین داوران با استفاده از ضریب کاپا و یا آلفای کرونباخ تعیین نمود.
