ویژگی‌های انسان نادان از دیدگاه قرآن کریم
احمق یعنی انسان کم عقل، کسی که عقلش فاسد است.( ر.ک:صحاح، جوهری، ج 4، ص 1464، دارالعلم للملایین، بیروت / مجمع البحرین، طریحی، ج 1، ص 575، مکتبة نشر الثقافة الاسلامیة. )این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم به کار نرفته است؛ ولی واژة مشابه آن؛ یعنی “سفه” در قرآن استعمال شده است. این واژه با مشتقات آن 11 بار در قرآن ذکر شده است.ویژگی‌های انسان نادان از دیدگاه قرآن کریم چیست؟
سفیه یعنی کم عقل و کسی که از نظر عقل عملی ضعیف است؛ هر چند در ظاهر درس خوانده و با سواد باشد؛ لذا نسبت به کارهای اخروی بی مبالات است و در پی عبادت خداوند و کسب بهشت نیست.( ر.ک:مجمع البحرین، طریحی، ج 2، ص 384، دفتر نشر فرهنگ اسلامی / التحقیق، حسن مصطفوی، ج 5، ص 145، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. )
با توجه به آیات و روایات، احمق چند ویژگی دارد:
- دارای نفاق است:یعنی منافق احمق و سفیه است. “…ألا إِنَّهُم‌ْ هُمُ السُّفَهَآءُ وَلَـَکِن لآ یَعْلَمُون‌َ “(بقره،13)
- روگردانی از آیین حضرت ابراهیم‌غ؛ یعنی هر کس از آیین حضرت ابراهیم روی‌گردان احمق و سفیه است. “وَ مَن یَرْغَب‌ُ عَن مِّلَّة‌ِ إِبْرَ َهِیم‌َ إِلآ مَن سَفِه‌َ نَفْسَه…”(بقره،130)( ر.ک:المیزان، علامه طباطبایی؛، ج 1، ص 300، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، بیروت. )
- کشتن فرزند؛ هر کس فرزندش را به خاطر ترس از فقر بکشد، احمق و سفیه است. “قَدْ خَسِرَ الَّذِین‌َ قَتَلُوَّاْ أَوْلَـَدَهُم‌ْ سَفَهَابِغَیْرِ عِلْم…”(انعام،140)
- هنگامی که می‌خواهد به انسان نفع برساند، ضرر می‌زند.( ر.ک:نهج البلاغه، کلمات قصار، کلمة 38. )
- نخست سخن می‌گوید، سپس می‌اندیشد.( ر.ک:همان، کلمة 40 و 41. )
حماقت
معنای لغوی : احمق به كسی می گويند كه بدون فكر حرف بزند و در حرف زدن تامل ندارد كه آن كلام صحيح است يا نه ? بدون توجه به صحت و بطلان آن ، حرف می زند .در اصطـلاح اسلامی احمق كسی كه بی دين و بی تقوا است ، چه در همه مسائل زندگی يا در بعضی از آن كه در همان مقدار هم احمق است ، كسی كه زندگی چند روزه دنيا نامشروع را بر زندگی دنيای مشروع سعادتمند اخروی ابدی ترجيح می دهد .آيا كسی كه مسير زندگی را با راهنمای خدای مهربان از طريق احكام دينی و اخلاقی و با آگاهی طی می كند ، احمق است يا كسی كه مسير زندگيش را با دستورات دشمن بی رحمش ، شيطان و هوای جاهلانه و نامشروع نفسش طی می كند؟ درآيات و روايات ، درباره فضيلت و ارزش فراوان كسانی كه از عقل ، اين نعمت بی نظـير خـدا ، به خوبی بهره می گيرند ، بيانات بسياری آمده كه گويای اين است كه ميزان ارزش هر كس ، به اندازه بهره ای است كه از اين نعمت می برد .
فرهنگ رايج بين مردم (بر خلاف قرآن و روايات)
به فردی كه از هر راه نامشروع با حيله ، دروغ ، چاپلوسی ، ظاهرسازی ، زبان بازی و استفاده از موقعيت پـيش آمده ، درآمد بيشتری دارد ، به زرنگی و داشتن عقل معروف می شود ؛ به فردی كه مسائل اخلاقی را مراعات كند و انصاف داشته و حدود شرعی را رعايت كند و درآمدش مشروع باشد ، به بی عقلی و حماقت معروف می شود .به فردی كه در برابر بدی و توهين برادر مسلمانش ، با بدی و توهين بيشتر جواب بدهد ، به نترس و زبان دار معروف می شود ؛ اما كسی كه در برابر بدی سكوت كند و انتقام نگيرد ، به ترسو و بی زبانی معروف می شود .
انسان ها سه دسته هستند:
يك گروه ، كسانی اند كه به دليلی از نعمت عقل بهره مند نبوده و به دليل نداشتن عقل ، از آنها تكليف خواسته نشده كه به آنها ديوانه گفته می شود . دسته دوم ، كسانی هستند كه ازاين نعمت ارزشمند برخوردارند .از اين دسته ، عده ای از آن خـوب استفاده می كنند و در مسائل مختلف زندگی به راهنمائی آن توجه می كنند و در نتيجه ، مسير درست زندگی را طی می كنند .اينها كسانی هستند كه به عنوان عاقل يا اولوالالباب ، مورد تحسين و تشويق فراوان در قرآن كريم و روايات قرار گرفته اند .دسته سوم : كسانی اند كه از نعمت عقل بهره مند هستند ، ولی از آن استفاده نمی كنند؛ يعنی در مسائل مختلف زندگی ، يا اصلا فكر نمی كنند و بدون فكر و دقت و عاقبت انديشی ، هر كاری را كه می خواهند انجام می دهند و يا اگر فكر هم بكنند ، بدون توجه به راهنمائی های آن ، از وسوسه های شيطان ملعون يا از خواسته های نامشروع هوای نفس پيروی می كنند.
***درنتيجـه : مسير زندگی را غلط طی می كنند و دنيا و آخرت خود را با رفتار و كردار نادرست ، تباه می كنند ، و از طـرفی ، قدرت فكر و عقلشان به دليل بهره گيری نكردن ازآن ، ضعيف و ناتوان می شود و تسلط شيطان و نفس اماره كه انسان را به كارهای احمقانه و غلط و تباه كننده تشويق می كنند بر آنان زياد می شود و اينانند كه به عنوان احمق ، مورد مذمت شديد قرآن و روايات هستند***
قرآن كريم در مورد اين افراد می فرمايد : وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجـَهَنَّمَ كَثيراً مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِها وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لا يُبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ آذانٌ لا يَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ
و به تحقيق عده زيادی را از جن و انس برای جهنم رها كرديم ، چرا كه آنان از قلب و چشم و گوش خـود برای درك و فهم و پـذيرش حق استفاده نكردند تا آنجا كه اين ابزار در وجـودشان از كار افتاد ، اينان همچون حيوانات هستند بلكه گمراهترند و (منشا آن) غافل بودن است .سوره اعراف آيه 179
زيركی و حماقت در روايات : قَالَ رَسُولُ اللَّه صلی الله عليه و آله أَكْيَسُ الْكِيسِ التَّقِيُّ وَأَحْمَقُ الْحُمْقِ الْفَجُورُ
رسول خدا (صلی الله عليه و آله) فرمودند : زيركترين زيركها ، كسی است كه با تقوی تر است و احمق ترين احمقها ، كسی است كه فاجر (فاسق و بی تقوی) است .كافي ج8 ص81
قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله عليه و آله : أَلَا أُنَبِّئُكُمْ بِأَكْيَسِ الْكَيِّسِينَ وَأَحْمَقِ الْحُمَقَاءِ قَالُوا بَلَی يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ أَكْيَسُ الْكَيِّسِينَ مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ وَأَحْمَقُ الْحُمَقَاءِ مَنِ اتَّبَعَ نَفْسُهُ هَوَاهُ وَتَمَنَّی عَلَی اللَّهِ الْأَمَانِي
رسول خـدا (صلی الله عليه و آله) فرمودند : آيا به شما بگويم كه زيركترين و احمقترين ، كيانند .عرض كردند : بلی ، فرمودند : زيركترين انسانها ، كسی است كه خودش در دنيا به حساب اعمالش رسيدگی كند و به فكر آخـرتش باشد ، و احمقترين انسانها كسی است كه پـيرو خـواسته های (نامشروع) دلش باشد و در عين حال ، از خدا توقع امان از عذاب ، داشته باشد .بحارالانوار ج67 ص69
مهمترين و باارزشترين نعمتی كه خداوند حكيم ومهربان به ما عطا فرموده ، نعمت عقل است ، بلكه بايد گفت كه با ارزشترين مخـلوق خـدا ، عقل است .
عَنْ أَبِي جَعْفَر عليه السلام قَال : لَمَّا خَلَقَ اللَّهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ وَعِزَّتِي وَجَلَالِي مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْكَ وَلَا أَكْمَلْتُكَ إِلَّا فِيمَنْ أُحِبُّ أَمَا إِنِّي إِيَّاكَ آمُرُ وَإِيَّاكَ أَنْهَی وَإِيَّاكَ أُعَاقِبُ وَإِيَّاكَ أُثِيبُ
امام باقر عليه السلام فرمودند : خـداوند ، پـس از آفريدن عقل و امر و نهی او و ملاحظـه اطـاعتش ، فرمود : به عزت وجلالم ، خلقی محبوبتر از تو نيافريدم و تو را به طور كامل عطا نمی كنم مگر به كسی كه دوستش بدارم .سپـس فرمود : بدانكه ، وقتی امر ونهی می كنم ، مخاطب من توئی ، و پاداش و كيفری كه بندگانم می بينند ، به خاطر وجود تو در آنها و به ميزانی است كه از تو بهره گيری می كنند .كافي ج1 ص10
عن أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام قَالَ قُلْتُ لَهُ : مَا الْعَقْلُ قَالَ مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَاكْتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ . قَالَ قُلْتُ فَالَّذِي كَانَ فِي مُعَاوِيَةَ . فَقَالَ عليه السلام : تِلْكَ النَّكْرَاءُ تِلْكَ الشَّيْطَنَةُ وَهِيَ شَبِيهَةٌ بِالْعَقْلِ وَلَيْسَتْ بِالْعَقْلِ .
امام صادق (عليه السلام) فرمودند : عقل آن است كه به راهنمائی او خدا عبادت شود و به سبب آن بهشت بدست آيد .راوی پرسيد : پس آنچه در امثال معاويه است ، چيست ؟ فرمودند : آن صفت زشتی است ، آن شيطـنت است ، شبيه عقل است ، ولكن عقل نيست .كافی ج1 ص11
نظر قرآن كريم در مورد صاحبان عقل :
قرآن كريم در موارد مخـتلف ، ضمن بيان نشانه های صاحبان عقل ، از آنها تجليل و به بيان پاداش آنان می پردازد :
أفَمَنْ يَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمی إِنَّما يَتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ .
آيا كسی كه می داند كه آنچه بر تو نازل شده ، حق است ، مثل كسی است كه كور است (و نمی فهمد) ، قطـعا اين صاحبان عقل هستند كه می فهمند .سوره رعد آيه 19
وَ الَّذينَ يَصِلُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَيَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَيَخافُونَ سُوءَ الْحِساب .
هرآنچه خـدا دستور داده رعايت می كنند و از خداوند حيا می كنند و از اينكه در نزد او بد حساب پس بدهند ، می ترسند (كاملا مراقب اعمالشان هستند) .سوره رعد آيه 21
وَ الَّذينَ صَبَرُوا ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِمْ وَأَقامُوا الصَّلاةَ وَأَنْفَقُوا مِمَّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَعَلانِيَةً وَ يَدْرَؤُنَ بِالْحَسَنَةِ السَّيِّئَة .
كسانی كه به خـاطـر جـلب رضای پـروردگارشان ، مشكلات را در مسير اطاعت او تحمل می كنند و از آنچه به آنها روزی داده شده ، در راه رضای او انفاق می كنند و بدی ديگران را باخوبی ، پاسخ می دهند .سوره رعد آيه 22
جـَنَّاتُ عَدْنٍ يَدْخـُلُونَها وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَأَزْواجِهِمْ وَذُرِّيَّاتِهِمْ وَالْمَلائِكَةُ يَدْخُلُونَ عَلَيْهِمْ مِنْ كُلِّ بابٍ سَلامٌ عَلَيْكُمْ بِما صَبَرْتُمْ فَنِعْمَ عُقْبَی الدَّارِ
خودشان و صالحين از پدران و همسران و فرزندانشان به باغهای بهشتی وارد می شوند . و فرشتگان خدا ، سلام كنان و خوش آمدگويان بر ايشان وارد می شوند .سوره رعد آيه 23 و 24
عاقل ، در مورد هدف از خلقت خودش و آسمانها و زمين فكر می كند : الَّذينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِياماً وَقُعُوداً وَعَلی جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ في خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلاً سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّار .
صاحبان عقل ، آنانند كه در همه حال به ياد خدايند و درباره آفرينش آسمانها و زمين می انديشند و عرضه می دارند ، پروردگارا تو اينها را بيهوده نيافريدی . از هر نقصی پاك و منزهی . پس ما را ازعذاب جهنم حفظ فرما .سوره آل عمران آيه 191
عاقبت انديشی ، يكی از نشانه های مهم عاقلها : عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عليه السلام : قَالَ إِنَّ رَجُلًا أَتَی النَّبِيَّ صلی الله عليه و آله فَقَالَ لَهُ يَا رَسُولَ اللَّهِ أَوْصِنِي فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّه صلی الله عليه و آله فَهَلْ أَنْتَ مُسْتَوْصٍ إِنْ أَنَا أَوْصَيْتُِكَ حَتَّی قَالَ لَهُ ذَلِكَ ثَلَاثاً وَفِي كُلِّهَا يَقُولُ لَهُ الرَّجُلُ نَعَمْ يَا رَسُولَ اللَّه فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّه (ِ صلی الله عليه و آله) : فَإِنِّي أُوصِيكَ إِذَا أَنْتَ هَمَمْت بِأَمْرٍ فَتَدَبَّرْ عَاقِبَتَهُ فَإِنْ يَكُ رُشْداً فَامْضِهِ وَإِنْ يَكُ غَيّاً ، فَانْتَهِ عَنْهُ .
امام صادق (عليه السلام) فرمودند : شخـصی از رسول اكرم صلی الله عليه و آله نصيحت خـواست . حضرت ، سه مرتبه پـرسيدند آيا به آن عمل می كنی ? عرض كرد : بله يا رسول الله . پـيامبر اكرم صلی الله عليه و آله فرمودند : هر وقت خـواستی كاری انجـام دهی ، اول به عاقبتش فكر كن اگر خوب بود انجام بده و گرنه انجام نده .كافی ج8 ص149
نشانه های عاقل و احمق : إِنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : كَانَ يَقُولُ : إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ يَكُونَ فِيهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ يُجـِيبُ إِذَا سُئِلَ وَيَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْكَلَامِ وَيُشِيرُ بِالرَّأْيِ الَّذِي يَكُونُ فِيهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ فَمَنْ لَمْيَكُنْ فِيهِ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَيْءٌ فَهُوَ أَحْمَقُ
اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمودند : نشانه عاقل سه چيز است :
1 ـ تا از او سؤال نكنند ، صحبت نمی كند .
2 ـ زمانی حرف می زند كه ديگران نتوانند .
3 ـ چيزی را می گويد كه به صلاح مردم باشد .
كسی كه اين چنين نباشد ، پس او احمق است .كافی ج1 ص17
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عليه السلام : الرِّجَالُ ثَلَاثَةٌ عَاقِلٌ وَأَحْمَقُ وَفَاجِرٌ فَالْعَاقِلُ : الدِّينُ شَرِيعَتُهُ وَالْحِلْمُ طَبِيعَتُهُ وَالرَّأْيُ سَجِيَّتُهُ إِنْ سُئِلَ أَجَاب وَإِنْ تَكَلَّمَ أَصَابَ وَإِنْ سَمِعَ وَعَی وَإِنْ حَدَّثَ صَدَقَ وَإِنِ اطْمَأَنَّ إِلَيْهِ أَحَدٌ وَفَی وَالْأَحْمَق : إِنِ اسْتُنْبِه بجَمِيلٍ غَفَلَ وَإِنِ اسْتُنْزِلَ عَنْ حُسْنٍ تَرَكَ وَإِنْ حُمِلَ عَلَی جَهْلٍ جَهِلَ وَإِنْ حَدَّثَ كَذَبَ لَا يَفْقَهُ وَإِنْ فُقِّهَ لَمْ يَفْقَهْ وَالْفَاجِرُ إِنِ ائْتَمَنْتَهُ خَانَكَ وَإِنْ صَاحَبْتَهُ شَانَكَ وَ إِنْ وَثِقْتَ بِهِ لَمْ يَنْصَحْكَ
اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمودند : انسانها سه دسته اند ، 1 ـ عاقل 2 ـ احمق 3 ـ فاجر .
1 ـ عاقل ، در زندگی ، متدين ، صبور واهل فكر و نظر است . تا لازم نشود حرف نمی زند و وقتی حرف می زند ، حرف درست می زند و تحمل شنيدن دارد و راست می گويد و وقتی كسی به او اعتماد می كند ، به او وفا می كند .
2 ـ احمق ، از كارهای خـوب و بجـا و زيبا غفلت می كند و آن را ترك می كند ، از جـهل و نادانی بيرون نمی رود ، دروغ می گويد ، نمی فهمد ، و اگر بفهمد ، نمی پذيرد و تسليم حق نمی شود .
3 ـ فاجر ، قابل اعتماد نيست ، اگر بتواند خيانت می كند ، و خير خواه تو نيست .بحار ج67 ص9
نشانه های حماقت
قالَ رسولُ الله صلی الله عليه و آله : إِنَّ أَحْمَقَ النَّاسِ مَنْ طَلَبَ الدُّنْيَا . .
رسول خـدا (صلی الله عليه و آله) فرمودند : احمقترين مردم ، كسی است كه دنيا طلب (نامشروع) باشد .بحارالا نوار ج74 ص94
فَأَيُّ النَّاسِ أَحْمَقُ قَال اميرالمؤمنين عليه السلام : اَلْمُغْتَرُّ بِالدُّنْيَا وَهُوَ يَرَی مَا فِيهَا مِنْ تَقَلُّبِ أَحْوَالِهَا
از اميرالمؤمنين (عليه السلام) پرسيدند : احمق كيست ? فرمود : كسی است كه فريب دنيا را بخورد ، در حالی كه نظاره گر ناپداری حالات آن است .من لايحضره الفقيه ج4 ص381
قَالَ اميرُالمؤمنين عليه السلام : اَحْمَقُ النَّاسِ مَنْ ظَنَّ اَنَّهُ اَعْقَلُ النَّاسِ
اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمودند : كسی كه خـود را عاقل ترين مردم بداند ، احمقترين مردم است .غررالحكم ص77
قَالَ اميرالمؤمنين عليه السلام : اَحْمَقُ النَّاسِ مَنْ يَمْنَعُ الْبِرَّ وَيَطْلُبُ الشُّكْرَ وَيَفْعَلُ الشَّرَّ وَيَتوقَّعُ ثَوابَ الْخَيْرِ
اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمودند : كسی كه بدون نيكی كردن ، طالب تشكر ديگران است وكار بد می كند و توقع پاداش كار خوب دارد ، احمقترين مردم است .غررالحكم ص77
قَالَ اميرُالمؤمنين عليه السلام : اَحْمَقُ النَّاسِ مَنْ اَنْكَرَ عَلَی غَيْرِ هِرَذائِلَهُ وَهُوَ مُقِيمٌ عَلَيْها
اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمودند : كسی كه كار بدی را خودش انجام می دهد ودر عين حال ، ديگران را به خاطر آن كار سرزنش می كند ، احمقترين مردم است .غررالحكم ص77
صفات احمق
عيسى عليه السلام ـ لَمّا سئلَ عنِ الأحمَقِ ـ : المُعجَبُ برأيهِ ونَفْسِهِ ، الّذي يَرى الفَضلَ كُلَّهُ لَه لا علَيهِ ، ويُوجِبُ الحقَّ كُلَّهُ لنَفْسِهِ ولا يُوجِبُ علَيها حقّا ، فذاكَ الأحمَقُ الّذي لا حِيلةَ في مُداواتِه .
عيسى عليه السلام ـ در پاسخ به اين سؤال كه احمق كيست ؟ ـ فرمود : خود رأى خودپسند ، كسى كه هرچه فضيلت است از آن خود مىداند و براى ديگران، بر خود هيچ فضيلتى قائل نيست، همه حقوق را براى خود مىداند وهيچ حقّى براى ديگران بر خود قائل نيست. اين است آن احمقى كه چارهاى براى درمان او وجود ندارد.
الإمامُ عليٌّ عليه السلام : مَن نَظرَ في عُيوبِ النّاسِ فأنْكَرهاثُمّ رَضِيَها لِنَفْسِهِ فذلكَ الأحمَقُ بعَينِهِ .
امام على عليه السلام : كسى كه عيبهاى ديگران را ببيند و آنها را زشت شمارد اما همان عيبها را در خود بپسندد، احمق واقعى است .
عنه عليه السلام : تُعرفُ حَماقَةُ الرّجُلِ بالأشَرِ في النِّعمَةِ ،وكَثْرَةِ الذُّلِّ في المِحْنَةِ .
امام على عليه السلام : حماقت انسان، از اين راه شناخته مىشود كه در هنگام برخوردارى سرمست شود و در تنگدستى خود را بسيار خوار كند .
